KOMENTARI PISAMA NEVIDLJIVOG PESNIKA

ZORAN M. MANDIĆ

KOMENTARI PISAMA NEVIDLJIVOG PESNIKA

(Stevan Raičković, FASCIKLA, POSLEDNJA (Prepiska sa Crnjanskim), Tiski cvet, Novi Sad, 2010.)

           

Ovih dana u ruke čitalaca je dospela posthumno objavljena, jedina za života «nedovršena knjiga» pesnika Stevana Raičkovića (1928-2007), koju je, pod naslovom  FASCIKLA,POSLEDNJA (Prepiska sa Crnjanskim), za štampu priredio Miraslav Maksimović, a objavio Tiski cvet Sime Matića. iz Novog Sada. Reč je o Raičkovićevim komentarima pet pisama, prvo datira od 30.03.1963. godine, u kojima mu Miloš Crnjanski odgovara na njegov urednički predlog da u biblioteci Albatros beogradske Prosvete, pod zajedničkim naslovom Tri poeme, budu objavljene njegove pesme: Stražilovo, Serbija i Lament nad Beogradom. Raičkovićeva želja za objavljivanjem Crnjanskovih poema najviše je bila plod njegovog iskrenog, gotovo opsesivnog, poštovanja autora Seoba, Romana o Londonu i Dnevnika o Čarnojevićima, odnosno ostvarenja krune svog izavačko-uredničkog ideala u beogradskoj Prosveti, u kojoj je 1959. godine, po nagovoru i «protežerstvu» Skendera Kulenovića, postao urednik, da bi već naredne 1960-te pokrenuo biblioteku Albatros i u njenom prvom kolu objavio tri, po obimu nevelike, sveske poezije: Misaono doba Svetislava Mandića, Srebreno brdo Božidara Timotijevića i Ruj Boška Petrovića. Na samom uredničkom početku Raičković je osetio i prepoznao u sebi veliku žudnju za objavljivanjem nekog od rukopisa “nevidljivog srpskog pesnika” Miloša Crnjanskog, koji je tada, paradoksima političke izolacije i raznotonih insinuacija, odvojen od svog jezika,  živeo u Londonu. Raičkoviću se, nakon Crnjanskovih, zbog povređene sujete, “zatezanja» i nemirenja da bude objavljen u FNRJ, a o čemu ova za njegova života “nedovršena knjiga” svedoči, posrećio san  Crnjanskovim pristajanjem za objavljivanje zajedničkog izdanja njegove tri kultne poeme, i time ostvarenja izdavačko- uredničkog ideala.

            Pažljivom analizom priređivačkog projekta Raičkovićevih komentara pet Crnjanskovih pisama lako je uočiti ideju sa kojom se Raičković, pod nalozima unutrašnje spisateljske pedanterije, iskreno mučio, a ozbiljnije bavio tek pred kraj svog života. Tajna te ideje dugo je bila vezana za «skrovište» jedne crvene koverte, srednjeg formata, na čijoj prednjoj strani je njegovom rukom bilo ispisano – važna pisma. Među nekolikim njihovim dragocenim, brižljivo sklonjenim i sačuvanim hartijama, nalzila su se zajedno, pored Crnjanskovih,  pisma i pesme, koje je Raičković dobio od: Isidore Sekulić,  Sime Pandurovića,  Slavka Vukosavljeviča, Dragutina Tadijanovića, Mladena Leskovca, Miodraga Borisavljevića, koga je posećivao u njegovoj skromnoj kući sagrađenoj na limanu Lavač na Dunavu kraj Apatina, Skendera Kulenovića i dr. Važnost tajne “ccrvene koverte»  duboko je vezana za čežnju Raičkovićeve mašte na imaginiranju “lamenta nad Crnjanskim». Vremenom se ista čežnja preselila u «skrovište” njegove Poslednje fascikle. U Fasciklu, koja se slobodno može imenovati  -“Skrovište uobrazilje sa Milošom Crnjanskim», inicirane, teško dozivljivim u sećanje i pamet, rečenicama iz prvog, i potonjih pisama, koje je Raičković inisijativno uputio Crnjanskom na njegovu londonsku adresu.

            Poslednja Raičkovićeva FASCIKLA u posthumnom aranžmanu njenog priređivača, a uz odobrenje Raičkovićevog sina Miloša, kao čuvara očevih autorskih: prava, privilegija i posthumnih regula i procedura postupanja, donosi niz neverovatno uobličenih zapažanja, koja je Raičković ostavio u ingenioznoj «dogradnji» književnog i građanskog lika Miloša Crnjanskog.

 U arhikteturi svojih komentara sadržina Crnjanskovih pisama Raičković je suštinu svoje analize posvećivao spoznaji  ontologije i stvaralačkog duha sa kojim je Crnjanski zadužio istoriju srpske književnosti, bojeći je, i ostavljajući joj, neprocenjivo  autentično misaono i jezičko blago. Te akcente Raičković je posebno ostvario u poslovima kompresovanja segmenata karaktera i prirode Crnjanskovog neobuzdanog impulsivnog temperamenta, sa kojim je ironično voleo da  kritikuje tzv. «raskoš« grafičke opreme pesničkih knjiga, ispoljava naglašenu osetljivost neslaganja sa nasiljem štamparskih grešaka, navodno zbog čitalaškog sveta, pretpostavlja latinično ćirilčnom pismo, za koje je, opet, Raičković, kao jedan od njegovih poborničkih velikana, tvrdio da je najsavršenije na svetu. I pored dvoumljenja u završavanju,  za života, jedine svoje nezavršene knjige Raičkoviću je uspelo da, i pored tog kašnjenja, maestralno, za života, opedeli crte i linije fundamentalne fizionomije i karaktera građe za lik svoje buduće završene knjige. Lucidnošću velikog majstora analize Raičković je u svojoj verziji lika Miloša Crnjanskog otvorio prostor za sameravanje «važnih sitnica», koje svojim napomenama i sugestijama najuverljivije dosežu magične dimenzije opisa, slika i antislika njegovog portreta. U prikazu tog portretu, citirajuću Crnjanskog, Raičković je u izvesnom smislu pravio i svoj autoportret. U tom autoportretisanju on je sa neouobičajenim ushićenjem, naspram mirnoće i opreznosti svog opreznog duha, istakao, i podržao, Crnjanskovo neslaganje sa štampanjem predgovora i pogovora u pesničkim knjigama, kao i njegovo verovanje po kome je veoma lako udati se za pesnika dok je mnogo teže živeti sa njim.

U međurednim tekstualnim operacijama svojih komentara prepiske sa Crnjanskim – Raičković stidljivo operacionalizuje poziciju usuda koji sa energijom emocionalne i mentalne transmisije «nevidljive» pesnike i ljude povezuje i spaja, čak i u njihovim fizičkim i geografskim razdvojenostima. U ovoj FASCIKLI zajedno dišu London Crnjanskog i Raičkovićev Beograd. U delu knjige pod priređivačkim naslovom Iz slučajnih memoara objavljena je Raičkovićeva pesma u kojoj dominiraju opsesivni lirski iskazi o susretima sa pismima iz duguljastih i kavadratastih koverti. Priređivač je, u knjizi, smelo, sa čime se za života Raičković možda ne bi i saglasio, priredio i izložbu crteža na kojima su se sa Raičkovićevim fizičkim portretom bavili: Zuko Džumhur, Karel Zelenko, Uroš Tošković, Olja Ivanjicki, Marin Soresku i dr., a u knjizi je uz  belešku priređivača, uvršten, jedan Raičkovićev autoportret, i njegov tekst nekrologa o Crnjanskom, objavljenog u januarskog svesci beogradskog književnog časopisa Savremenik za 1978. godinu.

Na kraju knjige odštampana je istorijska fotografija na kojoj, jedan pored drugoga, zajedno na nekoj književo-predstavljačkoj sceni sedi «reprezentacija posleratne srpske književnosti» u sastavu: Branko Ćopić, Stevan Raičković, Vasko Popa, Aleksandar Vučo, Dušan Matić, Miloš Crnjanski, Meša Selimović, Ivo Andrić i Petar Džadžić